Powtórka z historii

25

 

Bartek wrzucił taki oto temat, pisząc do mnie e-mail tej treści:
?Autorskie prawa majątkowe wygasają 70 lat od dnia pierwszego rozpowszechnienia – ok.
Poza moim dziadkiem, wszystkie osoby na zdjęciu nie żyją. Nie sądzę też, by dziadek pamiętał, kto był autorem zdjęcia, skoro miał na nim około 5 lat.
Przyjmijmy więc, że autor nieznany. Pytanie tyczy się czegoś innego – co z wizerunkiem osób? Jeśli, by żyły, to mogę sobie ot tak po 70 latach rozpowszechniać stare zdjęcie? Skoro wszyscy (poza moim nieśmiertelnym dziadkiem) nie żyją, to mogę sobie tak rozpowszechniać utwór? Wiadomo, że zgody widocznych osób nie mam. Jak to jest z tak starymi zdjęciami??

Uważny czytelnik, który ?wgryzł? się w blog, zapewne sam umiałby odpowiedzieć na pytanie Bartka. Ponad rok temu popełniłem dwa wpisy, które w zasadzie zawierają wyczerpujące odpowiedzi na postawione wyżej pytania. W tekście ?Szanujmy wspomnienia? omawiałem kwestię wygaśnięcia praw majątkowych do utworu, natomiast w ?Jak zostać prezydentem? sprawy wizerunku po śmierci.

Dzisiaj będzie krótka historia o ochronie prawnej fotografii w Polsce w XX i XXI wieku. Od uzyskania niepodległości w 1918 r. mieliśmy , jak dotąd 3 ustawy regulujące  sferę praw autorskich:

• ustawa z  dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskim (tj. z 1935 r. Dz.U. nr  360, poz. 260)
• ustawa z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim (Dz.U. nr 34, poz. 234 z późn. zm)
• ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tj. z 2006 Dz.U. nr 90, poz. 631 z późn. zm.)

Ustawa z 1926 r. zdjęcia uznawała za przedmiot praw autorskich m.in. ?Dzieła z zakresu wszystkich sztuk graficznych i plastycznych: rysunkowe, malarskie, rytownicze, litograficzne, rzeźbiarskie, grawerskie, architektoniczne, dzieła sztuki zdobniczej, stosowanej do rzemiosł i przemysłu, bez względu na ich rodzaj, rozmiary i wartość materjału, zdjęcia fotograficzne lub otrzymane w podobny do fotografji sposób, ilustracje naukowe, mapy i inne pomoce naukowe. W tem wszystkiem korzystają z ochrony zarówno wykonanie ostateczne, jak prowadzące do niego szkice, rysunki, plany, modele, projekty.?

Nie każde zdjęcie jednak podlegało ochronie. Zgodnie z art. 3 Ustawy z 1926 r. ?prawo autorskie do utworów fotograficznych lub otrzymanych w podobny do fotografji sposób istnieje pod warunkiem, że zastrzeżenie wyraźne uwidoczniono na odbitkach. Na odbitkach fotograficznych i reprodukcjach, otrzymywanych w podobny do fotografji sposób, na filmach, a także na nutach dla mechanizmu, na walcach fonograficznych i tym podobnych przyrządach, odtwarzających utwór w sposób mechaniczny, należy uwidocznić rok zdjęcia lub przeniesienia. W braku podania roku prawo autorskie do takich utworów wtedy tylko ma skutek przeciw osobom trzecim, jeżeli wiedziały, że czas trwania prawa autorskiego jeszcze nie upłynął.? Tak więc zdjęcia podlegały ochronie ustawowej pod warunkiem, że były odpowiednio sygnowane. Brak takiej sygnatury powodował, że nie korzystało ono z ochrony przewidzianej prawem autorskim. Czas trwania praw autorskich wynosił 50 lat od daty śmierci twórcy (art. 21). Istniało jednak odstępstwo w przypadku fotografii, dla których przewidziany był 10-cio letni okres ochronny. Na dowód tego, że każdy ustawodawca i w każdym wieku lubił utrudniać życie zarówno artystom, jak i prawnikom niech świadczy fakt, że ?Prawo autorskie do serji zdjęć fotograficznych, mającej znaczenie artystyczne lub naukowe, gaśnie w pięćdziesiąt lat od śmierci wydawcy.? Piękne pole do powstania różnego rodzaju konfliktów.  😉

Później była wojna, po wojnie socjalizm. Nie godziło się, aby sanacyjne prawo obowiązywało nadal. Uchwalono ustawę z 1952 r., która powtórzyła w części sanacyjne uregulowania.

?Art. 2. § 1. Utwór, wykonany sposobem fotograficznym lub do fotografii podobnym, jest przedmiotem prawa autorskiego, jeżeli na utworze uwidoczniono wyraźnie zastrzeżenie prawa autorskiego.
§ 2. Na filmach oraz odbitkach i reprodukcjach, otrzymanych sposobem fotograficznym lub do fotografii podobnym, należy uwidocznić rok wykonania utworu, na nutach zaś dla mechanizmu, walcach i innych przyrządach odtwarzających mechanicznie utwór dźwiękowy – rok przeniesienia.
§ 3. W braku uwidocznienia daty prawo autorskie do utworów, o których mowa w §§ 1 i 2, ma skutek przeciwko osobom trzecim tylko wówczas, gdy wiedziały, że czas trwania prawa autorskiego jeszcze nie upłynął.?

Nadal więc istniał obowiązek swoistego ?znakowania? fotografii. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 stycznia 1965 r. (sygn. akt I CR 331/64) stwierdził, że ?Utwory wykonywane sposobem fotograficznym, m.in. fotografie, choćby zawierały artystyczne elementy twórcze, same przez się nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego. Fotografie będące utworami artystycznymi stają się przedmiotem wspomnianego prawa dopiero w razie spełnienia przesłanki dodatkowej, mianowicie wyraźnego uwidocznienia na fotografiach zastrzeżenia prawa autorskiego. Zastrzeżenie prawa autorskiego stanowi zatem przesłankę powstania wspomnianego prawa do fotografii, a w konsekwencji i do ochrony na podstawie prawa autorskiego.? Jak widać element twórczy w przypadku zdjęć nie był najważniejszy, bardziej przykładano znaczenie dla formalnego oznakowania zdjęcia, niż tylko do samej ?zawartości?. Żeby nie być gołosłownym przytoczę wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1964 r. (sygn. akt I CR 163/64). ?Według art. 1 prawa autorskiego każdy utwór artystyczny, ustalony w jakiejkolwiek postaci, jest przedmiotem prawa autorskiego. Utworem artystycznym może być również utwór wykonany sposobem fotograficznym. Jednakże w myśl art. 2 § 1 prawa autorskiego utwór wykonany sposobem fotograficznym jest przedmiotem prawa autorskiego, jeżeli na utworze uwidoczniono wyraźnie zastrzeżenie prawa autorskiego. Zastrzeżenie to stanowi zatem przesłankę powstania prawa autorskiego do fotosów, a konsekwencji i do ochrony według prawa autorskiego. Ustawa zaś nie przewiduje, by przesłanka, o której mowa, mogła być zastąpiona – ze skutkiem powstania prawa autorskiego i jego ochrony – przez inną, np. przez uwidocznienie w książce, kto sporządził fotosy.?

W sposób brutalny odniesiono się do zdjęć reporterskich. Zgodnie z art. 5 pkt 3 Ustawy z 1954 r. zdjęcia reporterskie nie stanowiły przedmiotu praw autorskich.  Takich zapisów nie było w sanacyjnej ustawie 😉 .

Okres ochrony w myśl Ustawy z 1954 r. wynosił 20 lat, a na mocy noweli z 1975 r. wydłużono go do lat 25 (art. 26). Niestety w wypadku utworów fotograficznych okres ten był krótszy. Zgodnie z art.  27. pkt 1. Ustawy z 1952 r. autorskie prawa majątkowe do utworu fotograficznego lub otrzymanego w sposób podobny do fotografii gasną z upływem lat dziesięciu od pierwszej publikacji. Z tego można wywnioskować, że niepublikowane zdjęcia korzystały z dłuższej dwudziestopięcioletniej ochrony przewidzianej w art. 26. W przypadku serii zdjęć fotograficznych, mającej znaczenie artystyczne lub naukowe okres ochrony wygasały (podobnie jak w Ustawie z 1926 r.) z upływem lat dziesięciu od pierwszej publikacji (art. 27 pkt 4).

Później przychodzi rok 1994 i zostaje uchwalona obecnie obowiązująca Ustawa, o czym już sporo znajdziecie na F-LEX. Warte podkreślenia jest to, że nie ma obowiązku sygnowania zdjęć w żaden sposób, a zdjęcia reporterskie są traktowane tak, jak inne utwory fotograficzne. Nie ma również zróżnicowanego czasu trwania majątkowych praw autorskich. Wobec wszystkich utworów mamy ten sam okres 70 lat. Ustawa z 1994 r. przewidywała również odnowienie i przedłużenie zakresu ochrony autorskich praw majątkowych (art.124 § 1 pkt 3).

Na tle tego przepisu zapadło nawet orzeczenie Sądu Najwyższego (sygn. akt I CKN 654/00) odnoszące się do utworów fotograficznych.

?1. Przewidziane w art. 124 § 1 pkt 3 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904 ze zm.) odnowienie i przedłużenie zakresu ochrony autorskich praw majątkowych dotyczy tylko takich praw, które według ustawy z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim (Dz. U. Nr 34, poz. 234 ze zm.) przysługiwały twórcy, lecz na skutek upływu czasu wygasły.

2. Jeżeli na pocztówkach fotograficznych twórca umieścił zastrzeżenie swego prawa autorskiego (art. 2 § 1 ustawy z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim, Dz. U. Nr 34, poz. 234 ze zm.), to egzemplarze drukowane później są przedmiotem prawa autorskiego także wtedy, gdy nie zostały opatrzone takim zastrzeżeniem. W tej sytuacji na twórcy spoczywa ciężar dowodu, że naruszyciel wiedział o istnieniu jego zastrzeżonego prawa.?

PS. Pierwsze zdjęcie z 1943 r. przedstawia mojego nieżyjącego dziadka. Drugie pochodzi z rodzinnego albumu (osoba niestety nieznana).